भारताचा आधुनिक इतिहास अनेक महत्त्वाच्या घटनांनी भरलेला आहे. विशेषतः ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या उदयानंतर भारताच्या राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीत मोठे बदल झाले. या ब्लॉगमध्ये आपण ब्रिटिश आधिपत्यापूर्वीच्या महत्त्वाच्या लढायांपासून ते सामाजिक सुधारणा चळवळींपर्यंतच्या विषयांचा सखोल आढावा घेणार आहोत.
1. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचा उदय
ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना 1600 साली झाली. युरोपियन देशांमध्ये भारतातील व्यापारावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी मोठी स्पर्धा होती. पोर्तुगीज, डच, फ्रेंच आणि इंग्रज यांच्यात समुद्री व्यापारासाठी संघर्ष सुरू होता.
- 1612 मध्ये जहागीर बादशहाने इंग्रजांना सूरतमध्ये कारखाना उभारण्याची परवानगी दिली.
- पुढे 1757 मध्ये प्लासीच्या लढाईत नवाब सिराज-उद-दौलाचा पराभव करून ब्रिटिशांनी बंगालवर नियंत्रण मिळवले.
- 1764 मध्ये बक्सरच्या लढाईनंतर ब्रिटिशांना बंगाल, बिहार आणि ओडिशाची दिवाणी मिळाली, त्यामुळे भारतातील त्यांचे साम्राज्य अधिक बळकट झाले.
2. ब्रिटिश आधिपत्यापूर्वीच्या महत्त्वाच्या लढाया
1. प्लासीची लढाई (1757)
ही लढाई रोबर्ट क्लाइव्ह आणि बंगालच्या नवाब सिराज-उद-दौला यांच्यात झाली. या लढाईत मीर जाफरने गद्दारी केली आणि ब्रिटिशांनी नवाबाचा पराभव केला.
2. बक्सरची लढाई (1764)
ही लढाई ब्रिटिश आणि शुजाउद्दौला (अवधचा नवाब), मीर कासिम (बंगालचा नवाब), आणि मुघल सम्राट शाह आलम द्वितीय यांच्यात झाली. या युद्धात ब्रिटिशांचा विजय झाला आणि त्यांना भारतावर अधिक पकड मिळाली.
3. सामाजिक सुधारणा आणि चळवळी
ब्रिटिश काळात भारतात अनेक सामाजिक सुधारणा घडून आल्या. समाजातील अनिष्ट प्रथा दूर करण्यासाठी अनेक समाजसुधारकांनी पुढाकार घेतला.
राजा राम मोहन रॉय (1772-1833)
- राजा राम मोहन रॉय यांनी सतीप्रथा बंदीसाठी मोठा लढा दिला.
- ब्राह्मो समाजाची स्थापना (1828) करून त्यांनी समाजसुधारणेची चळवळ सुरू केली.
- स्त्री-शिक्षण आणि विधवा विवाहाला त्यांनी प्रोत्साहन दिले.
महात्मा जोतिराव फुले (1827-1890)
- सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत पहिले मुलींचे शाळा सुरू केली (1848).
- सत्यशोधक समाज (1873) ची स्थापना करून अस्पृश्यतेविरोधात लढा दिला.
- विधवा विवाह आणि स्त्री-शिक्षणाला त्यांनी प्रोत्साहन दिले.
4. प्रमुख भारतीय बंड आणि उठाव
1. 1857 चा उठाव (प्रथम स्वातंत्र्य संग्राम)
1857 चा उठाव हा भारतातील ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध पहिला मोठा लढा मानला जातो. हा उठाव सुरुवातीला सिपाही बंड म्हणून ओळखला जात होता, पण नंतर तो संपूर्ण देशभर पसरला.
मुख्य कारणे:
- धर्मावर घाला: नवीन रायफलमध्ये गाई-मडग्यांच्या चरबीचा वापर केल्याने हिंदू आणि मुस्लिम सिपायांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.
- ब्रिटिशांच्या अन्यायकारक धोरणांमुळे लोकांमध्ये रोष वाढला.
- नवाब आणि राजे यांचे अधिकार कमी करण्यात आले.
मुख्य नेते:
- झाशीची राणी लक्ष्मीबाई
- तात्या टोपे
- कुंवरसिंग
- बेगम हजरत महल
2. संन्यासी बंड (1763-1800)
- बंगालमध्ये संन्याशांनी इंग्रजांविरुद्ध बंड पुकारले.
- व्यापार आणि कर प्रणालीमुळे संन्याशांना मोठे नुकसान सोसावे लागले.
5. व्यापार आणि वाणिज्याचा प्रभाव
ब्रिटिश काळात भारतातील स्थानिक उद्योग नष्ट झाले आणि ब्रिटिश मालाची मागणी वाढली.
- भारत एक कृषीप्रधान देश बनला, कारण ब्रिटिशांनी भारतीय कापड उद्योगावर बंदी घातली.
- रेल्वे आणि दळणवळण यंत्रणा विकसित झाली, पण त्याचा उपयोग मुख्यतः ब्रिटिश व्यापारासाठी झाला.
- भारतातील कच्चा माल इंग्लंडला पाठवून तेथून महागडा माल भारतात विकला जाऊ लागला.
ब्रिटिश आधिपत्यापूर्वी भारतात अनेक राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक बदल झाले. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतावर आपली पकड मजबूत केली, महत्त्वाच्या लढायांमध्ये विजय मिळवला आणि भारतीय समाजात मोठे बदल घडवून आणले.
सामाजिक सुधारकांनी भारतीय समाज सुधारण्याचा प्रयत्न केला, तर 1857 च्या उठावाने ब्रिटिशांविरुद्ध मोठ्या लढ्याची सुरुवात केली. याच ऐतिहासिक घटनांनी भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याची पायाभरणी केली.
