भारतावर ब्रिटिश सत्तेचा प्रभाव तब्बल दोनशे वर्षे राहिला. ईस्ट इंडिया कंपनीच्या माध्यमातून भारतात व्यापारी म्हणून प्रवेश केलेल्या इंग्रजांनी पुढे आपल्या सत्तेची मुळे रुजवली आणि संपूर्ण भारतावर नियंत्रण मिळवले. ब्रिटिश सत्तेखाली भारताने मोठ्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय बदलांचा सामना केला. या लेखात आपण ब्रिटिश भारताचा प्रारंभ, त्यांची धोरणे, भारतीय समाजावर त्याचा परिणाम आणि भारतीय पुनरुज्जीवन चळवळींचा आढावा घेऊ.
1. भारतातील ब्रिटिश सत्तेचा प्रारंभ
ब्रिटिश सत्तेचा प्रारंभ ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या स्थापनेने (1600) झाला. ही कंपनी भारतात व्यापार करण्यासाठी आली होती, परंतु हळूहळू त्यांनी राजकीय आणि लष्करी नियंत्रण मिळवले.
महत्त्वाच्या लढाया आणि सत्ता विस्तार:
-
प्लासीची लढाई (1757):
- रोबर्ट क्लाइव्हच्या नेतृत्वाखाली ब्रिटिशांनी बंगालचा नवाब सिराज-उद-दौलाचा पराभव केला.
- या विजयामुळे ब्रिटिशांना बंगालमध्ये सत्ता मिळाली.
-
बक्सरची लढाई (1764):
- ही लढाई ब्रिटिश आणि शुजाउद्दौला (अवधचा नवाब), मीर कासिम (बंगालचा नवाब) आणि मुघल सम्राट शाह आलम द्वितीय यांच्यात झाली.
- ब्रिटिशांनी विजय मिळवून बंगाल, बिहार आणि ओडिशावर वर्चस्व मिळवले.
-
पिट्स इंडिया अ‍ॅक्ट (1784):
- ब्रिटिश सरकारने ईस्ट इंडिया कंपनीवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी हा कायदा आणला.
-
डॉक्ट्रिन ऑफ लॅप्स (1848):
- लॉर्ड डलहौसीने हा कायदा लागू करून झांशी, सातारासारखी राज्ये ताब्यात घेतली.
2. ब्रिटिश धोरणांचा भारतावर होणारा परिणाम
ब्रिटिश सत्तेखालील धोरणांचा भारताच्या प्रशासन, अर्थव्यवस्था आणि समाजव्यवस्थेवर मोठा परिणाम झाला.
1. दहशतीचे धोरण (Divide and Rule Policy)
- इंग्रजांनी हिंदू-मुस्लिमांमध्ये फूट पाडून आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले.
- त्यांनी राजे आणि संस्थानिकांना एकमेकांविरुद्ध लढवले.
2. शिक्षण आणि नवीन प्रणाली
- मॅकॉलेचे शिक्षण धोरण (1835) लागू करण्यात आले.
- इंग्रजी शिक्षणाचा प्रसार करण्यात आला.
3. लोहमार्ग आणि दळणवळण प्रणाली
- 1853 मध्ये पहिली रेल्वे मुंबई – ठाणे दरम्यान सुरू करण्यात आली.
- टपाल आणि तार यंत्रणा विकसित करण्यात आली.
3. आर्थिक शोषण आणि अन्याय
ब्रिटिशांनी भारताच्या संपत्तीचा प्रचंड शोषण केला.
1. स्थायी महसूल व्यवस्था (Permanent Settlement) (1793)
- लॉर्ड कॉर्नवॉलिसने ही महसूल पद्धत लागू केली.
- जमीनदारांना कर भरण्यास भाग पाडले गेले, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे मोठे शोषण झाले.
2. भारतीय उद्योगांचा नाश
- भारतीय कापड उद्योग उद्ध्वस्त झाला आणि इंग्रजी मालाची बाजारपेठ निर्माण झाली.
- भारतातील कच्चा माल इंग्लंडला पाठवून भारतात त्याचा महागडा तयार माल विकला जाऊ लागला.
3. व्यापारी शोषण
- भारतातील उत्पादनांचा उपयोग ब्रिटिश व्यापारासाठी केला गेला.
- नवीन करपद्धतीमुळे स्थानिक व्यापारी वर्गाला मोठे नुकसान सोसावे लागले.
4. ब्रिटिश सत्तेखाली सामाजिक सुधारणा
ब्रिटिश सत्तेखाली काही सामाजिक सुधारणा देखील झाल्या, ज्या भारतीय समाजाच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या होत्या.
1. सती प्रथा बंदी (1829)
- राजा राम मोहन रॉय यांच्या प्रयत्नांमुळे लॉर्ड विल्यम बेंटिंकने सतीप्रथा बंदी केली.
2. विधवा विवाह कायदा (1856)
- ईश्वरचंद्र विद्यासागर यांच्या प्रयत्नांमुळे विधवा विवाह कायदा लागू करण्यात आला.
3. स्त्री शिक्षणाचा प्रचार
- सावित्रीबाई फुले आणि जोतिराव फुले यांनी मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली (1848).
5. भारतीय पुनरुज्जीवन आणि महत्त्वाच्या सुधारकांचा वाटा
ब्रिटिश सत्तेच्या विरोधात भारतीय सुधारकांनी विविध सुधारणा चळवळी चालवल्या.
1. राजा राम मोहन रॉय (1772-1833)
- ब्राह्मो समाजाची स्थापना (1828)
- सतीप्रथा बंदीचा लढा
2. महात्मा जोतिराव फुले (1827-1890)
- सत्यशोधक समाजाची स्थापना (1873)
- स्त्री शिक्षण आणि दलित उद्धारासाठी कार्य
3. ईश्वरचंद्र विद्यासागर (1820-1891)
- विधवा विवाह कायदा (1856) साठी प्रयत्न.
4. स्वामी विवेकानंद (1863-1902)
- भारतीय संस्कृतीचा जागर आणि युवकांना प्रेरणा
5. दयानंद सरस्वती (1824-1883)
- आर्य समाजाची स्थापना (1875) आणि वैदिक शिक्षणाचा प्रचार
निष्कर्ष
ब्रिटिश सत्तेखाली भारताने मोठे सामाजिक आणि आर्थिक बदल पाहिले.
- ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने भारतात राजकीय नियंत्रण मिळवले आणि व्यापारावर वर्चस्व गाजवले.
- शोषणकारी करप्रणालीमुळे भारतीय शेतकरी आणि व्यापारी वर्गाचा मोठा नुकसानी झाला.
- ब्रिटिश धोरणांमुळे भारतीय उद्योग उद्ध्वस्त झाले आणि इंग्रजी शिक्षण प्रणाली लागू करण्यात आली.
- सामाजिक सुधारणा चळवळींमुळे भारतीय समाजात सकारात्मक बदल झाले.
ब्रिटिश भारत हा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा पाया घालणारा काळ होता. भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी नंतर विविध आंदोलनांची सुरुवात झाली.
