मध्ययुगीन भारतीय इतिहास: दिल्ली सल्तनत ते मराठा साम्राज्य

भारताचा इतिहास अत्यंत समृद्ध आणि विविधतेने भरलेला आहे. प्राचीन भारतानंतरचा मध्ययुगीन काळ हा भारताच्या सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय घडामोडींसाठी महत्त्वाचा ठरला. या काळात दिल्ली सल्तनत, मुघल साम्राज्य, मराठा साम्राज्य, विजयनगर साम्राज्य आणि धार्मिक चळवळींनी भारतीय इतिहासाला वेगळी दिशा दिली. चला तर मग, या महत्त्वाच्या घटकांचा सविस्तर अभ्यास करूया.

दिल्ली सल्तनत (1206-1526)

मोहम्मद घोरीच्या आक्रमणानंतर भारतात दिल्ली सल्तनतची स्थापना झाली. ही सल्तनत पाच प्रमुख राजवंशांमध्ये विभागली जाते:

1. गुलाम वंश (1206-1290) – कुतुबुद्दीन ऐबक, इल्तुतमिश, रझिया सुलतान आणि गयासुद्दीन बल्बन यांचा कारभार.
2. खलजी वंश (1290-1320) – अल्लाउद्दीन खलजीने दक्षिण भारतावर आक्रमण करून साम्राज्य वाढवले.
3. तुघलक वंश (1320-1414) – मोहम्मद बिन तुघलक आणि फिरोज शाह तुघलक यांची राज्यकारभारातील नवकल्पना.
4. सैय्यद वंश (1414-1451) – तुलनेने दुर्बल वंश, जो फार काळ टिकला नाही.
5. लोदी वंश (1451-1526) – इब्राहिम लोदीचा पराभव करून बाबरने मुघल साम्राज्याची स्थापना केली.

मुघल साम्राज्य (1526-1857)

बाबरने 1526 मध्ये पानिपतच्या पहिल्या युद्धात इब्राहिम लोदीचा पराभव करून मुघल साम्राज्याची स्थापना केली. हे साम्राज्य पुढील सुमारे 300 वर्षे भारतीय उपखंडात राज्य करत राहिले.

प्रमुख मुघल सम्राट आणि त्यांचे योगदान

1. बाबर (1526-1530) – मुघल साम्राज्याचा संस्थापक, ‘बाबरनामा’ ग्रंथाचा लेखक.
2. हुमायून (1530-1540 आणि 1555-1556) – शेरशाह सूरीने पराभूत करून त्याला भारताबाहेर हाकलले, परंतु नंतर सत्ता परत मिळवली.
3. अकबर (1556-1605) – ‘दीन-ए-इलाही’ धर्माची स्थापना, हिंदू-मुस्लिम ऐक्य वाढविण्यासाठी प्रयत्न.
4. जहांगिर (1605-1627) – न्यायप्रिय राजा म्हणून ओळखला जातो.
5. शाहजहान (1628-1658) – ताजमहाल, लाल किल्ला आणि इतर वास्तूशिल्पांची निर्मिती.
6. औरंगजेब (1658-1707) – कट्टर धर्मनिष्ठ राजा, ज्याच्या धोरणांमुळे मुघल साम्राज्याचा ह्रास सुरू झाला.

मराठा साम्राज्य आणि छत्रपती शिवाजी महाराज

मराठा साम्राज्याची स्थापना छत्रपती शिवाजी महाराजांनी केली. त्यांनी स्वराज्याची संकल्पना मांडून स्वातंत्र्यासाठी संघर्ष केला.

1. शिवाजी महाराजांचे बालपण आणि शिक्षण – जिजाबाई आणि दादोजी कोंडदेव यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांचे बालपण घडले.
2. स्वराज्याची स्थापना – 1674 मध्ये रायगडावर शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला.
3. गनिमी काव्याचा उपयोग – मुघल, आदिलशाही आणि निजामशाही विरोधात यशस्वी युद्धनीती.
4. मराठा सत्तेचा विस्तार – संभाजी महाराज, राजाराम महाराज आणि पेशव्यांनी पुढील काळात साम्राज्य विस्तारले.

विजयनगर साम्राज्य: दक्षिण भारतातील एक शक्ती

विजयनगर साम्राज्याची स्थापना 1336 मध्ये हरिहर आणि बुक्का यांनी केली. हे साम्राज्य दक्षिण भारतात हिंदू संस्कृतीचा महत्त्वाचा केंद्रबिंदू ठरले.

1. कृष्णदेवराय (1509-1529) – विजयनगर साम्राज्याचा सर्वात यशस्वी राजा.
2. आर्थिक आणि सांस्कृतिक विकास – मंदिरनिर्मिती, वाड्यांची बांधणी आणि व्यापाराचा विस्तार.
3. तालिकोटचा युद्ध (1565) – बहमनी राजवंशांनी पराभूत करून विजयनगर साम्राज्याची अधोगती केली.

मध्ययुगीन भारतातील सूफी आणि भक्तिपंथाचा प्रभाव

मध्ययुगीन भारतात धर्म आणि समाज सुधारण्यासाठी विविध धार्मिक चळवळी झाल्या.

1. सूफी संप्रदाय – मुस्लिम धर्मातील अध्यात्मिक संप्रदाय, ज्यांनी हिंदू-मुस्लिम ऐक्य वाढवण्याचा प्रयत्न केला.
2. भक्ती चळवळ – संत नामदेव, संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर, संत कबीर, गुरु नानक यांनी समता आणि सामाजिक ऐक्यासाठी योगदान दिले.

मध्ययुगीन भारतातील आक्रमण आणि विजय

1. अरब आक्रमण (711) – मोहम्मद बिन कासिमने सिंध प्रदेश जिंकला.
2. मोहम्मद घोरीचे आक्रमण (1192) – पृथ्वीराज चौहानचा पराभव करून दिल्लीच्या सत्तेची स्थापना केली.
3. मंगोल आक्रमण (13वे शतक) – मुघलांपूर्वी भारतावर मंगोलांनी हल्ले केले, परंतु त्यांचा फारसा प्रभाव पडला नाही.
4. नादिरशाह आणि अहमदशाह अब्दालीचे आक्रमण (18वे शतक) – दिल्ली लुटून मोठे नुकसान केले.

मध्ययुगीन भारत हा परिवर्तनाचा काळ होता. दिल्ली सल्तनत आणि मुघल साम्राज्याच्या स्थापनेमुळे भारतात नव्या व्यवस्थांचा उदय झाला. मराठा साम्राज्य आणि विजयनगर साम्राज्याने हिंदू संस्कृतीचे संरक्षण केले. यासोबतच, सूफी आणि भक्ती चळवळींनी भारतीय समाजात सामाजिक समरसतेचा संदेश दिला. या कालखंडातील विविध घटना स्पर्धा परीक्षांच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या आहेत. त्यामुळे याचा सखोल अभ्यास करणे गरजेचे आहे.

स्पर्धा परीक्षांसाठी महत्त्वाचे मुद्दे:

• दिल्ली सल्तनत आणि त्याचे वंश.
• मुघल साम्राज्य आणि प्रमुख सम्राट.
• छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्य.
• विजयनगर साम्राज्य आणि कृष्णदेवराय.
• मध्ययुगीन भारतातील धार्मिक चळवळी.
• भारतावरील विविध आक्रमणे आणि त्यांचे परिणाम.

स्पर्धा परीक्षांसाठी उपयुक्त अशा अधिक माहितीसाठी MPSC Planet ला भेट द्या आणि अपडेट राहा!