भारतीय लष्करप्रमुख जनरल उपेंद्र द्विवेदी यांनी चीनच्या वाढत्या आर्थिक आणि सामरिक प्रभावामुळे भारताच्या जागतिक दक्षिण (Global South) मध्ये नैसर्गिक नेता होण्याच्या प्रयत्नांना अडथळा येत असल्याचे म्हटले आहे. दिल्लीत झालेल्या चौथ्या जनरल बिपिन रावत स्मृती व्याख्यानात त्यांनी या विषयावर विचार मांडले.
चीनचा उदय आणि भारताच्या आव्हानांवर प्रकाश
जनरल द्विवेदी म्हणाले, “चीनचा वाढता प्रभाव जागतिक राजकारणात गुंतागुंत निर्माण करतो आणि भारताच्या जागतिक दक्षिणच्या नैसर्गिक नेतेपदाच्या प्रयत्नांना अडथळा आणतो.” भारताने यासोबतच आफ्रिका खंडाकडेही लक्ष द्यावे लागेल, कारण भविष्यात आफ्रिका एक शक्ती केंद्र म्हणून उदयास येऊ शकते.
चीनच्या वाढत्या प्रभावामुळे भारताच्या आंतरराष्ट्रीय निर्णयक्षमतेवर परिणाम होत आहे. जागतिक स्तरावर आपले स्थान भक्कम करण्यासाठी भारताने विविध धोरणे आखावी लागतील, असेही त्यांनी सांगितले.
भारताच्या जागतिक स्थानावर चर्चा
भारताकडे सर्वाधिक लोकसंख्या, जगातील सर्वात मोठे लोकशाही राज्य, सातव्या क्रमांकाचा भूभाग आणि सामरिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची भौगोलिक स्थिती असूनही जागतिक पातळीवर भारताची स्थिती तुलनेने खालावलेली दिसते. यामुळे भारताला अधिक आक्रमक आणि धोरणात्मक भूमिका घ्यावी लागेल, असेही त्यांनी नमूद केले.
BRICS आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेवरील प्रभाव
BRICS (ब्राझील, रशिया, भारत, चीन, दक्षिण आफ्रिका) संघटनेने अमेरिकन डॉलरच्या वर्चस्वाला आव्हान देण्याचा प्रयत्न केला असला तरी त्याला अमेरिकेकडून जोरदार विरोध झाला आहे. यासोबतच, शांघाय कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशन (SCO) च्या हालचालींवर भारताने विशेष लक्ष ठेवण्याची गरज आहे, असेही जनरल द्विवेदी यांनी स्पष्ट केले.
राष्ट्रीय सुरक्षा आणि संरक्षण धोरण
राष्ट्रीय सुरक्षा ही केवळ युद्ध करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून नसून युद्ध टाळण्याच्या धोरणांवरही अवलंबून आहे. त्यासाठी प्रभावी सैन्य-नागरिक समन्वय, आत्मनिर्भर संरक्षण उद्योग, राष्ट्रीय स्तरावर दुहेरी उपयोगिता असलेली साधने, योग्य निर्णयक्षमता असलेले धोरणकर्ते आणि नागरिकांची सहभागिता महत्त्वाची ठरते.
तंत्रज्ञान आणि डेटा – नव्या सुरक्षा संकल्पना
आजच्या युगात तंत्रज्ञान हे नवे सामरिक अस्त्र बनले आहे. डेटा हा नव्या युगातील व्यापार आणि सुरक्षेचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. त्यामुळे भारताने तांत्रिक सामर्थ्यात वाढ करून जागतिक स्तरावर स्वतःची ताकद सिद्ध केली पाहिजे.
जागतिक दक्षिण भागीदारांसोबत भारताची रणनीती
भारताने जागतिक दक्षिणमधील आपल्या भागीदारांसोबत मजबूत संबंध निर्माण करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी काही महत्त्वाच्या उपाययोजना केल्या पाहिजेत:
- संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेमध्ये (UNSC) जागतिक दक्षिणच्या प्रतिनिधींचा समावेश करण्यासाठी प्रयत्न.
- संघर्ष निवारणात मध्यस्थ किंवा संवाद साधकाची भूमिका निभावणे.
- भारतीय वंशाच्या नागरिकांची ताकद वापरणे आणि त्यांच्या योगदानाचा उपयोग जागतिक मानवतावादी कार्यासाठी करणे.
- जागतिक व्यापारासाठी एक समान व्यासपीठ निर्माण करणे आणि गरजू देशांना आर्थिक मदत देणे.
- शांतता राखण्यासाठी भारताने जागतिक शांतता मोहिमांमध्ये आघाडीवर राहावे.
भारताच्या नेतृत्वाची गरज आणि जबाबदारी
भारताला जागतिक आतंकवादविरोधी मोहिमेत नेतृत्व करावे लागेल. विशेषतः जम्मू-काश्मीरमध्ये आतंकवादाचा सामना करणारा देश म्हणून भारताची भूमिका अधिक महत्त्वाची ठरते. त्यामुळे भारताने आपली लष्करी आणि सामरिक ताकद मजबूत करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
जनरल द्विवेदी यांनी भारताच्या जागतिक दक्षिणमधील भूमिकेवर प्रकाश टाकला आणि चीनच्या वाढत्या प्रभावामुळे निर्माण होणाऱ्या आव्हानांवर विचार मांडले. जागतिक स्तरावर आपले स्थान मजबूत करण्यासाठी भारताने अधिक आक्रमक आणि धोरणात्मक भूमिका स्वीकारावी लागेल.
भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षेपासून ते जागतिक संबंधांपर्यंत विविध मुद्द्यांवर त्यांनी भाष्य केले. भारताच्या प्रगतीसाठी आत्मनिर्भरता, सामरिक सहकार्य, तांत्रिक प्रगती आणि जागतिक नेतृत्व हे महत्त्वाचे घटक ठरणार आहेत.
